www-somalia.com

Buugga I: Dhaxalka Nabarrada

Silsiladda: Cutubka 1 - Maalintii Qorraxdu Damtay

Qorraxdu waxay ahayd ballanqaad. Deeqo oo sagaal jir ah, waxay arrintan u taqiinay sida ay magaceeda u taqiinay. Waxay ahayd ballanqaad diirimaad ah oo ka imanayay dhulka adag ee deyrka, ballanqaad ah in la eryado qorratada ilaa ay dabada ka go'do, ballanqaad ah in dunidu ahayd mid ballaaran, dhalaalaysa, oo iyada ay lahayd.

Saaka, ballanqaadku wuxuu lahaa dareen ka duwan. Wuu ka cuslaa, wuu ka muhiimsanaa. Waxay u muuqatay in qorraxdu iyada oo keliya u soo baxaysay. Hooyadeed, Aamino, ayaa toosisay intaan diiqu ciyin, iyadoo gacmaheedu ka jilicsanaayeen sidii caadiga ahayd, codkeeduna ahaa shanqadh hoose oo macaan. Waxaa jiray maydhasho gaar ah oo biyo lagu carfiyey laan qudhac ah, caado aan dhaqin oo keliya boorka shalay, balse u muuqatay inay tirtirayso carruurnimadeedii oo dhan.

Waxaa loo xidhay guntiino cusub, daad ka samaysan maro liimi iyo dahabi ah oo dhalaalaysa oo ay dareentay inay aad uga weyn tahay da'deeda markii ay maqaarkeeda taabatay. Waxay xoogaa ka xagtay garbaheeda, xagalsho wacan oo muhiim ah.

"Maanta waxaad noqonaysaa naag, Deeqo-dayda," ayay Aamino ku tidhi cod hoose, iyadoo indhaheedu ka ifayeen ilays yaab leh oo daran kaasoo ay Deeqo u qaadatay inuu yahay kibir saafi ah. "Maanta waa maalin dabbaaldeg ah."

Dabbaaldeg. Eraygu wuxuu afkeeda kaga dhadhamayay malab iyo timir. Wuxuu ka dhignaa aqbalaad. Wuxuu ka dhignaa inay fiican tahay. Way is toosisay, laabta ayay soo taagtay, waxayna hooyadeed ka daba gashay deyrka xarunta, sidii boqorad yar oo koofiyad qorrax ah oo amaah ah xidhan. Haweenkii kale ee xarunta way isugu soo urureen, codadkooduna waxay ahaayeen webi ammaan ah. Waxay taabteen timaheeda, dhar-keeda cusub, dhoollacaddayntooduna way ballaadhnayd oo dhalaalaysay. Gees ka mid ah deyrka, Deeqo waxay aragtay ayeeydeed, naag wejigeedu ahaa khariidad qurxoon oo duuduubyo ah, oo kormeeraysa dheri uumaya.

Waxayna aragtay walaasheed ka yar, Caasha oo sideed jir ah, oo ka soo dheehanaysa albaab gadaashiis, suulkeeduna afka ugu jiro, indhaheeduna ay kala weyn yihiin yaab carruurnimo oo ay la yaabban tahay bandhigga. Deeqo waxay u ruxday gacan boqornimo leh, oo qof weyn ah.

Kibirku wuxuu geeyey ilaa aqalkii ayeeydeed. Laakiin markii ay cidhifka ka tallaabsatay, qorraxdu way dhacday.

Hawadii gudaha waxay ahayd mid cufan oo neefta qabata, buste laga sameeyey urta fooxa gubanaya, geedo yaryar oo la karkariyey, iyo wax kale... wax af badan oo qabow, sida dhagax gunta hoose ee ceel ka yimid. Wejiyadii dhoollacaddaynayay ee hooyadeed iyo eedooyinkeed ayaa ka daba galay, laakiin dhoollacaddayntu hadda ma gaadhin indhahooda. Waxay ahaayeen maaskaro, wejiyadooduna ay ka muuqatay hawl culus oo muqaddas ah.

Dhexda aqalka waxaa fadhiday Guddo da' ah, haweeneydii gudniinka ee tuulada. Wejigeedu wuu ka duuduubnaa kii ayeeydeed, laakiin ma jirin wax jilicsanaan ah, ee waxaa jirtay awood aad u weyn oo aan la dhaqaajin karin. Agteeda, derin yar oo duugoobay, waxaa yaalay maro isku laaban. Waxbaa ka dhex iftiimay.

Dhadhankii malabka ahaa ee dabbaaldeggu wuxuu afka Deeqo ugu noqday dambas. Xadhig qabow oo cabsi ah ayaa dhabarkeeda ka soo fuulay. Kani ma ahayn dabbaaldeg. Kani wuxuu ahaa wax kale.

"Hooyo?" ayay tidhi cod hoose, iyadoo soo jeesatay, laakiin gacmihii hooyadeed, oo daqiiqado ka hor aad u jilicsanaa, ayaa hadda si adag garbaheeda u hayay. Haweenkii kale way soo dhaqaaqeen, jidhkooduna wuxuu sameeyey gidaar jilicsan oo aan laga baxsan karin.

"Waa daahirsanaantaada darteed, ilmahaygiiyey," ayay ayeeydeed tidhi, codkeedii oo aan hadda ahayn kii diirranaa ee sheekooyinka u sheegi jiray, balse ahaa hees siman oo cibaado leh. "Si laguu nadiifiyo. Si laguu mudneeyo."

Erayadu macno ma samaynayn. Su'aalaheedii waxay isu beddeleen oohin, ka dibna qaylo markii dherinka la saaray. Gacmihii ay nolosheeda oo dhan ku kalsoonayd, gacmihii sitay markii ay dhacday, ayaa hadda ahaa silsiladihii ku hayay jidhkeeda yar ee la tacaalayay dhulka. Qayladeedii way bilaabantay, mid sare oo af badan, laakiin waxaa liqay codadkii haweenka ee sii kordhayay, heestoodii oo ahayd hir aan joogsi lahayn oo ku garaacmaysay cabsidayda, liqaysay, tirtiraysay.

Madaxa ayay rogtay, dhabankeedu wuxuu xoqay derinkii qallafsanaa, oo hal ilbidhiqsi oo gubasho leh, ayay aragtay iridda. Dhexdeeda waxaa ka muuqday wejiga Caasha, oo aan hadda ahayn mid yaabban, balse ah maaskaro cirro leh oo argagax leh, indhaheeduna ay ahaayeen laba balli oo madow oo ka tarjumayay muuqaal aysan suurtagal ahayn inay fahamto laakiin ay ku ogayd dareen carruurnimo oo aasaasi ah, inuu ahaa xadgudub.

Markaasay Guddo dusheeda timid. Deeqo waxay aragtay iftiinkii mar kale, mandiil yar oo qaloocan oo faro khibrad leh dhexdooda lagu hayo. Waxay dareentay taabasho qabow oo wax qoyan ah oo lugaha dhexdooda ah, ka dibna xanuun aad u daran, indho beel ah, oo aan lahayn qaab iyo cod toona. Ma ahayn goyniin. Waxay ahayd baabi'in. Qorraxdu kama dhicin oo keliya cirka; way ka damtay caalamka oo dhan. Adduunyadeedii, jidhkeedii, ahaanshaheedii, waxaa kala gooyey hal xariiq oo cad oo gubasho leh oo xanuun badan.

Markii ay soo miyirsatay, waxay ku soo noqotay adduunyo galabnimo oo garaacaysa. Waxay ku soo noqotay aqalkeedii, qaababkii caadiga ahaa ee gidaarada cawska ka samaysnaa oo ahaa jees-jees arxan daran oo ku aaddan noloshii caadiga ahayd ee laga xaday. Lugaha ayaa si adag isugu xidhnaa canqawga ilaa bowdada iyadoo la isticmaalayo marooyin, taasoo ku xidhay xabsi jidhkeeda ah. Dab ayaa ka holcay lugaha dhexdooda, xanuun joogto ah oo gubasho leh oo garaacayay garaac kasta oo wadnaheeda ah.

Goor dambe, iyadoo qandho ku jirto, waxay aragtay wejiga hooyadeed, indhaheeda oo ka buuxa naxariis ay u aragtay inay tahay khiyaamo kale. Aamino waxay u dhiibtay biyo, foodda ayay ka salaaxday, waxayna ku tidhi cod hoose in xanuunku dhammaan doono, inay geesiyad ahayd, oo hadda ay dhammaystiran tahay.

Laakiin Deeqo way ogayd runta. Ma ahayn dhammaystiran. Way jabanayd. Oo meeshii madownayd ee aamusnayd ee qorraxdu jiri jirtay, waxaa bilaabmay su'aal qabow oo keli ah inay korto, su'aal aysan waligeed ku dhiiran doonin inay kor u waydiiso laakiin ay dhuuxa lafaheeda ku qaadi doonto inta nolosheeda ka hadhay: Maxay?

Doodda: Cutubka 1 - Falanqaynta Dembiga

Qaybta 1.1: Dhaqan ka Badan: Magacaabidda Dembiga

Wixii Deeqo ku dhacay aqalkaas ma ahayn "dhaqan dhaqameed". Ma ahayn "xaflad qaangaadh ah", "caado", ama "hiddo". In la isticmaalo luqad dhexdhexaad ah oo aqoonaysan waa ka qaybqaadasho beenta ah. Waa nadiifinta fal bahalnimo ah iyo siinta sharciyad uusan u qalmin. Aynu noqonno kuwo sax ah. Aynu noqonno kuwo aan leexleexan.

Wixii Deeqo ku dhacay waxay ahayd xadgudub carruureed.
Waxay ahayd weerar daran oo hub la adeegsaday.
Waxay ahayd jirdil.

Falkan waxaa caafimaad ahaan loo yaqaan "Gudniinka Gabdhaha" (Female Genital Mutilation - FGM). Ururka Caafimaadka Adduunka wuxuu ku qeexaa "dhammaan hababka ay ku jiraan ka saarista qayb ama dhammaan xubnaha taranka ee dibadda ee dumarka, ama dhaawac kale oo loo geysto xubnaha taranka ee dumarka sababo aan caafimaad ahayn." Waxaa loo kala saaraa afar nooc oo waaweyn, oo u dhexeeya ka saarista kintirka (Nooca I) ilaa qaabka ugu daran, oo ah gudniinka fircooniga ah (Nooca III), kaasoo ay ku jiraan ka saarista kintirka iyo faruuraha yaryar ka dibna la tolo dhaawaca - habkaas oo ay Deeqo iyo gabdhaha Soomaaliyeed intooda badan maraan.

Laakiin luqaddan caafimaad, inkastoo ay lagama maarmaan tahay, sidoo kale kuma filna. Waxay ku guuldarraysatay inay qabato ujeeddada iyo xaqiiqada siyaasadeed ee falka.

Gudniinka gabdhuhu waa dembi awoodeed. Waa fal si ula kac ah oo ku salaysan jinsiga, oo loogu talagalay in si joogto-ah loo beddelo jidhka gabadha si loo kontoroolo mustaqbalkeeda, galmadeeda, iyo maqaamkeeda bulsho. Waa nidaam aabbe-salaysan oo awood leh oo jidh iyo dhiig ku muuqda. Mindihii Guddada ma aha oo kaliya qalab dhaqameed; waa qalab nidaam bulsho iyo siyaasadeed oo u baahan in haweenka la hoos geeyo si loogu mid noqdo.

Marka dawladi ku guuldarraysato inay muwaadiniinteeda ka ilaaliso weerar, waa dayac. Markay ku guuldarraysato inay carruurteeda ka ilaaliso jirdil, waa mid anshax ahaan musalliftay. Dastuurka Ku-meel-gaarka ah ee Soomaaliya wuxuu si cad u sheegayaa in gudniinka gabdhuhu yahay "mid la mid ah jirdilka" wuuna mamnuucayaa, haddana dhaqanku wuxuu ku sii socdaa ku dhowaad baahsanaan buuxda iyo ciqaab la'aan dhammaystiran. Kani ma aha dayacaad sharci-dejin. Waa fashil musiibo ah oo ku yimid waajibkii ugu aasaasiga ahaa ee dawladda. Qaylo kasta oo derbiyada aqal liqaan waa eedayn ka dhan ah dawlad dooratay inay iska indhatirto, dawlad qiimaysa raalli-gelinta awood-doonka dhaqameed in ka badan daacadnimada jidheed ee kala badh dadkeeda.

Sidaa darteed, waa inaan ku bilownaa inaan iska saarno ereyada qurxinta. Dagaalka ka dhanka ah gudniinka gabdhuhu ma aha wada-xaajood dhaqamada dhexdooda ah. Waa dagaal ka dhan ah dembi. Deeqo kama qaybqaadan dhaqan; waxay ahayd dhibbane weerar rabshado leh, oo ay geysteen kuwii ay jeclayd iyagoo ku qasban xeer bulsho oo naxariis daran, oo ay oggolaatay aamusnaanta dawladda. Ilaa aan magaciisa saxda ah ugu yeedhno, waligeen ma rajayn karno inaan baabi'inno.

Qaybta 1.2: Jidhka Siyaasadeed: Waa Maxay Sababta Jidhkeeda?

Waa maxay sababta loo doortay jidhka Deeqo, ee aan loo dooran kii walaalkeed, ee loogu talagalay cibaadadan "daahirinta"? Waa maxay sababta jidhka dumarku, dhaqamo badan, u noqdaa goobta dagaalka ee ugu weyn ee sharafta, dhaqanka, iyo kontoroolka bulshada? In laga jawaabo tan waa in la fahmo wadnaha siyaasadeed ee gudniinka gabdhaha.

Falku wuxuu salka ku hayaa hal walaac aabbe-salaysan oo awood leh: cabsida laga qabo galmada dumarka ee aan la kontoroolin.

Nidaam ku dhisan xariiqyo cad oo dhaxal lab ah, madaxbannaanida galmada ee haweeneydu waa khatar toos ah. Aabbanimadu waa inay noqotaa mid la hubo. Abtirsiinyadu waa inay noqotaa mid la damaanad qaaday. Jidhka haweeneydu, sidaa darteed, ma aha mid iyada u gaar ah; waa hantida aabbaheed, ninkeeda, qabiilkeeda. Waa weel lagu sii wado abtirsiinta labka, oo daahirsanaanteeda waa in si jidheed iyo arxan-darro ah lagu dhaqan-geliyo.

Gudniinka gabdhuhu waa muujinta ugu toosan uguna burburka badan ee kontoroolkan. Waa weerar saddex geesood ah:

1. Wuxuu isku dayaa inuu baabi'iyo rabitaanka: Isagoo ka saaraya ama dhaawacaya kintirka, xarunta ugu weyn ee raaxada galmada ee dumarka, dhaqanku wuxuu higsanayaa inuu yareeyo rabitaanka galmada ee haweeneyda. Caqligu waa mid fudud oo naxariis daran: haweeney aan rabin galmo way yar tahay inay ka raadsato meel ka baxsan waajibaadkeeda guurka. Waxaa laga dhigayaa mid "la maamuli karo".

2. Wuxuu ku qasbaa daacadnimada xanuunka: Xaqiiqada jidheed ee gudniinka gabdhaha, gaar ahaan gudniinka fircooniga ah, wuxuu ka dhigayaa galmada fal xanuun badan oo adag, halkii ay ka ahaan lahayd mid raaxo leh. Tani waxay u adeegtaa sidii ka-hortag dheeraad ah oo ka dhan ah waxqabad kasta oo galmo ah oo ka baxsan waajibka taranka.

3. Wuxuu u adeegaa sidii calaamad guud oo lahaansho: Unugyada nabarradu waa marag-kac jidheed oo joogto ah oo muujinaya in gabadha "la nadiifiyey" sida ay qabaan xeerarka bulshadeeda. Waa calaamad u hoggaansanaan, calaamad muujinaysa inay tahay badeecad ku habboon oo aan khatar ahayn oo suuqa guurka ah. Gabadha aan la gudin, dhanka kale, waxaa loo arkaa inay tahay "duurjoog", khatar, jidhkeeda iyo rabitaankeeduna aysan ahayn kuwo la xakamayn karo oo sidaa darteed khatar ku ah nidaamka bulshada.

Tani waa sababta cudurdaarrada gudniinka gabdhaha—inay kor u qaaddo nadaafadda, inay tahay waajib diimeed—ay yihiin kuwo si cad been ah. Arrinku ma aha nadaafad; waa kontorool. Arrinku ma aha Eebbe; waa in la damaanad qaado in ragga, iyo nidaamyada aabbe-salaysan ee ay abuuraan, ay ahaadaan garsoorayaasha keliya ee nolosha haweeneyda, jidhkeeda, iyo mustaqbalkeeda.

Guuldarrada dawladda Soomaaliya ee joojinta dhaqankan waa, sidaa darteed, guuldarro ku aaddan aqoonsiga haweenka inay yihiin muwaadiniin buuxa oo madaxbannaan. Marka la oggolaado in jidhkooda si nidaamsan loo gooyo si loogu adeego qaab-dhismeed bulsho oo aabbe-salaysan, dawladdu waxay si dadban u oggolaanaysaa in haweeneydu aysan ahayn qof leh xuquuqda madaxbannaanida jidheed, balse ay tahay qayb ka mid ah hantida guud. Dhaawaca Deeqo ma aha oo kaliya dhaawac shakhsiyeed; waa nabar siyaasadeed, calaamad hoos-u-dhigisteeda oo jidhkeeda lagu xardhay iyadoo ay oggolaatay aamusnaanta kuwa loo malaynayo inay ilaaliyaan.